kamo115 napisał(a):
Dziękuję. Dla miłośników pociągów pancernych - ukazał się nowy numer magazynu "Poligon" Nr 4 lipiec-sierpień 2011 r. z ciekawym artykułem Autorstwa Pana Zbigniewa Lalaka pod tytułem "Pociągi pancerne w armii estońskiej 1918-1940".
Pozdrawiam.
Z niekłamaną ciekawością zajrzę do tego tekstu...
Szczególnie, że w numerze 2/2002 Militariów i Faktów, czyli prawie 10 lat wstecz, opublikowaliśmy wraz z Jarkiem Garlickim w ramach "Leksykonu Broni Pancernej" artykuł o identycznej tematyce...
Oto i on:
Rozstaw szyn kolei estońskich pod koniec Wielkiej Wojny nie był ujednolicony. Linie kolejowe powstałe za czasów imperium rosyjskiego miały rozstaw szyn o szerokości 1,524 m. Tego typu tory znajdowały się na dwóch podstawowych liniach kolejowych: Tallin – Tapa – Narwa - Piotrogród oraz Tallin – Tapa – Tartu - Ryga. Pozostałe linie natomiast, zbudowane już przez zajmujące Estonię wojska niemieckie, układane były według norm zachodnioeuropejskich i posiadały szerokość 1,435 m. Dotyczyło to szczególnie linii wokół samego Tallina oraz tych wiodących na południe wzdłuż linii frontu niemiecko-rosyjskiego.
W związku z tym powstające w Estonii pociągi pancerne zaliczały się do kategorii pociągów szerokotorowych (Lairaöö Pmelised Soomusrongid) oraz pociągów poruszających się na torach o szerokości europejskiej (Kitsaröö Pmelised Soomusrongid). Budowa pierwszego estońskiego pociągu pancernego (Nr 1 – szerokotorowy)) ukończona została 29 listopada 1918 roku. W skład pociągu wchodziła nieopancerzona lokomotywa oraz osiem wagonów będących będących częścią pozostawionego przez Niemców taboru kolejowego. Jeden z wagonów uzbrojony był w armatę kal. 75 mm i opancerzony płytami stalowymi. Pozostałe siedem wagonów było zwykłymi wagonami towarowymi, których ściany wzmocniono workami z piaskiem. Z tyłu pociągu znajdowało się stanowisko dla karabinu maszynowego. Załogę pociągu stanowiło 70 ludzi, a jego dowódcą był kapitan Irv. Na początku grudnia 1918 roku pociąg Nr 1 stacjonował na stacji Rakvere, a jego załoga składała się już z 80 ludzi, z czego aż 20 to oficerowie. W styczniu 1919 roku pociąg ten wzmocniony został przez dodanie kolejnego wagonu artyleryjskiego o nazwie własnej „Tommi”, uzbrojonego tym razem w brytyjską armatę 57 mm. Według niektórych opracowań (artykuł „Svenskar i Estland” opublikowany w szwedzkim czasopiśmie „Pansar” nr 3/86) pociąg ten otrzymał wiosną roku 1919 kolejny wagon-platformę z armatą kal. 120 mm). W toku reorganizacji pociąg otrzymał dwa pancerne wagony artyleryjskie – „Pisuhänd” i „Pikker”. Wiadomo też, że w skład pociągu Nr 1 weszły także wagony artyleryjskie „Kalevipoeg” i „Taara”, z których każdy uzbrojony był w armatę kal. 76,2 mm oraz wagon „Vanapagan” (z armatą kal. 120 mm wg „Svenskar i Estland”, natomiast wg Paula Malmassari była to haubica kal. 152 mm Vickersa). Wagony te czasowo wchodziły także w skład innych pociągów pancernych. Pod koniec 1919 roku ze składu pociągu odeszły dwa wagony artyleryjskie, które zasiliły następnie pociąg pancerny Nr 6 (patrz poniżej). Według Paula Malmassari („Les Trains Blindes 1826-1989”) w składzie pociągu Nr 1 pozostały wówczas wagon z armatą 76,2 mm oraz lora z haubicą kalibru 300 mm.
W grudniu 1918 ukończono budowę pociągów szerokotorowych Nr 2 i 3 oraz pociągu Nr 1 poruszającego się po torach o szerokości europejskiej. Pociąg Nr 2 składał sie z nieopancerzonej lokomotywy oraz sześciu wagonów – wagonu artyleryjskiego z rosyjską armatą kal. 76,2 mm, dwóch wagonów uzbrojonych w karabiny maszynowe, wagonu amunicyjnego, wagonu pasażerskiego dla plutonu szturmowego oraz wagonu zaopatrzeniowego. Załogę pociągu stanowiło 110 ludzi. Pociąg pancerny Nr 3 z kolei zestawiony został z dwóch wagonów artyleryjskich, z których jeden uzbrojony był w armatę kal. 76 mm, drugi zaś w morską armatę kal. 75 mm. Pozostałe pięć wagonów pociągu Nr 3 to wagon uzbrojony w karabiny maszynowe oraz cztery wagony służące jako środek transportu dla kompanii piechoty szturmowej. Natomiast pociąg Nr 1 poruszający się na torach o szerokości europejskiej zbudowany został w Parnawie i składał się zaledwie z trzech wagonów i nieopancerzonej lokomotywy.
W lutym 1919 roku zbudowano kolejne trzy pociągi: szerokotorowy pociąg pancerny Nr 4 składający się tylko z nieopancerzonej lokomotywy, wagonu artyleryjskiego z armatą morską kal. 75 mm oraz wagonu amunicyjnego. Pociąg ten został włączony w skład innej, nieustalonej jednostki tego typu. O pociągach pancernych Nr 2 i 3 poruszających się po torach o szerokości europejskiej wiadomo jedynie, że Nr 2 składał się z pancernego wagonu artyleryjskiego z armatą kal. 57 mm oraz sześciu wagonów napędzanych przez opancerzoną lokomotywę.
Wreszcie w 1919 roku zbudowano kolejne dwa pociągi pancerne, które – wraz z pozostałymi – stawić miały czoła bolszewickiej ofensywie. Pierwszym z nich był szerokotorowy pociąg pancerny Nr 5 – początkowo składał się on z wagonu artyleryjskiego uzbrojonego w armatę 76,2 mm, wagonu-platformy, wagonu uzbrojonego w karabiny maszynowe, wagonu zaopatrzeniowego, amerykańskiej węglarki przerobionej na wagon z karabinami maszynowymi oraz dwóch wagonów trzeciej klasy dla oficerów i 70-osobowego pododdziału piechoty szturmowej. Jakiś czas później do pociągu Nr 5 dodano dwa działa o kalibrze 185 mm umieszczone na wagonach-platformach produkcji amerykańskiej i obsługiwane przez „białych” Rosjan (Paul Malmassari w swojej fundamentalnej pracy „Les Trains Blindés 1826-1989” podaje – niestety, prawdopodobnie błędnie – informację o dwóch działach kal. 120 i 130 mm wchodzących w skład pociągu Nr 5). Z kolei zbudowany w tym samym czasie pociąg pancerny Nr 4 zestawiony był z taboru o europejskim rozstawie kół. Łącznie zatem w latach 1918-19 zbudowano w Estonii dziesięć pociągów pancernych. W przywoływanym już powyżej artykule „Svenskar i Estland” znajduje się jednak wzmianka o jedenastym pociągu pancernym. Otóż kontyngent szwedzkich ochotników zwany „Svenska Vita Legionen” („Szwedzki Biały Legion”), którzy wchodzili uprzednio w skład załóg szerokotorowych pociągów pancernych Nr 1 i 5, znalazł się w Pskowie gdzie zdobyto lub zaimprowizowano pociąg pancerny o nazwie „Pskoffitjanini” („Pskowianin”). Pociąg ten wziął udział w nieudanej ofensywie gen. Judenicza na Piotrogród. Jak już wspomniano w poprzednim odcinku leksykonu (MiF 1/2002), ochotnicy ze Szwecji stanowili też ważny komponent piechoty towarzyszącej sześciu brytyjskim czołgom Mk.V biorącym udział w natarciu na Piotrogród.
W walkach o niepodległość Estonii brali także udział ochotnicy z Finlandii. 14 lutego 1919 roku dwa niezidentyfikowane jak dotąd pociągi pancerne, wspierały pułk fińskich ochotników „Pohjan Pojat” („Synowie Północy”) pod Koikylä. Przeszło miesiąc później, 20 marca 1919 roku jedne z pociągów pancernych wspierających Finów pod Koikylä został odcięty od własnych linii w wyniku wysadzenia przez bolszewików torów kolejowych, jednak w wyniku kontrataku fińskiej piechoty oraz pracy estońskich saperów łączność z pociągiem została przywrócona.
Działania bojowe estońskich pociągów pancernych w latach 1918-19:
teoretycznie trzy pociągi pancerne powinny działać wspólnie – pierwszy z nich działał na froncie, drugi pozostawał na etapowej stacji kolejowej oddalonej o kilka kilometrów od strefy działań bojowych, natomiast trzeci pociąg pozostawał na stosunkowo głębokich tyłach gdzie pobierano wodę, amunicję i zaopatrzenie oraz miał miejsce krótki wypoczynek załogi. Rola każdego z pociągów zmieniała się codziennie. Każdy z bojowych składów pociągów pancernych (skład „A”) posiadał też skład tyłowy (skład „B”) – tworzyły go wagony z amunicją i zaopatrzeniem, wagony-platformy z podkładami kolejowymi i szynami, wagon kuchenny i wagon sanitarny. Z reguły załogę obydwu składów stanowiło około 25 oficerów i 400-500 podoficerów i szeregowych. Całkowita liczba żołnierzy nowopowstałej armii estońskiej nie przekraczała dwudziestu tysięcy, a zatem – jak łatwo obliczyć – załogi pociągów pancernych stanowiły bez mała ¼ liczebności całego wojska Estonii (pod koniec roku 1918 ogólna liczebność armii estońskiej wynosiła zaledwie 7600 ludzi – dane według „Suomalaiset Viron Vapaussodassa”, autor: Vilho Helanen, publikacja z roku 1921).
- pociąg pancerny Nr 1 (szerokotorowy) – Pociąg ten był jedynym estońskim pociągiem pancernym, któremu nadano nazwę własną. Nazwa ta brzmiała „Kapten Irv”, na cześć poległego 27 kwietnia 1919 roku dowódcy pociągu. Brał udział w walkach pod Tapa pomiędzy 2 a 9 stycznia 1919 roku. 16 lutego walczył - wraz z szerokotorowym pociągiem pancernym Nr 2 – przeciw bolszewickiemu pociągowi pancernemu „Stienka Razin”. Do końca 1919 roku pociąg, wespół z kilkoma innymi składami walczył pod Pskowem i Cesis, a następnie na terytorium Łotwy.
- pociąg pancerny Nr 2 (szerokotorowy) – brał udział w powstrzymaniu ofensywy bolszewików pod koniec grudnia 1918 roku. Po zajęciu Tapa stacjonował w Rakvere. Na początku lutego 1919 roku brał udział w zdobywaniu miejscowości Valga, Veru i Petseri. Wraz z pociągiem Nr 1 brał udział w potyczce z bolszewickim pociągiem pancernym „Stienka Razin”. W połowie 1919 roku pociąg pancerny Nr 2 uzbrojony był znacznie silniej aniżeli w momencie ukończenia jego budowy. Otrzymał on bowiem kolejne wagony artyleryjskie: pierwszy o nazwie własnej „Kalew”, uzbrojony w dwie armaty – rosyjską 76,2 mm oraz brytyjską morską armatę 75 mm; drugi o nazwie własnej „Uku” uzbrojony w armatę 76,2 mm oraz trzeci wagon-platformę mieszczącą morską armatę kal. 130 mm. Ten ostatni wagon nosił nazwę „Raspoutine”. Od połowy maja 1919 roku pociąg działał na linii Petseri-Psków. Następnie trafił na Łotwę gdzie brał udział w walkach przeciw niemieckiemu Freikorpsowi i Landwehrze. Przyczynił się walnie do zdobycia jedynego wówczas na tym terenie niemieckiego pociągu pancernego, który – jako pociąg pancerny Nr 2 – został następnie wcielony do powstających sił zbrojnych Łotwy.
- pociąg pancerny Nr 3 (szerokotorowy) – skład ten działał najczęściej wspólnie z pozostałymi szerokotorowymi pociągami pancernymi. I tak jego debiut bojowy miał miejsce pod Tartu w styczniu 1919 roku. Następnie walczył o Valgę i Petseri. We wspólnym ugrupowaniu z pozostałymi pociągami przyczynił się do powstrzymania ofensywy bolszewickiej pomiędzy lutym a majem 1919 roku, po czym działał pod Narwą i na linii Petseri-Psków. Pod koniec czerwca operował na terytorium północnej Łotwy, a pod koniec sierpnia ponownie znalazł się na froncie pod Pskowem gdzie walczył m.in. przeciw trzem bolszewickim pociągom pancernym. W październiku 1919 roku pociąg Nr 3 – wraz pociągami pancernymi Nr 4, 5 i 6 - wspierał ofensywę Judenicza na Piotrogród.
- pociąg pancerny Nr 5 (szerokotorowy) – skład ten był raczej ruchomą baterią ciężkiej artylerii, uzbrojoną w dwa działa (120 i 130 mm wg Malmassariego lub 185 mm według publikacji szwedzkich i fińskich). Szlak bojowy pociągu Nr 5 był identyczny z historią działań wszystkich pozostałych estońskich pociągów pancernych.
Rola czterech pociągów pancernych poruszających się po torach o szerokości europejskiej była raczej drugorzędna. Operowały one bowiem na tyłach linii frontu, a ich głównym zadaniem było zwalczanie bolszewickiej partyzantki. Pociągi działały na liniach kolejowych w okolicach Tallina, Parnawy, Tapa i Tartu.
W latach dwudziestych Estończycy złomowali wszystkie istniejące dotąd pociągi pancerne, budując w ich miejsce cztery nowe składy, z których wszystkie – trzy w linii i jeden w rezerwie – przetrwały do momentu utraty przez państwo niezawisłości.
Tomasz
). Niestety, nawet na papierze napis jest zupełnie nieczytelny. To nie jest kwestia skanu ani druku, lecz jakości oryginału - dokładnie tak samo wygląda odbitka.
