Autorzy:
Kylogram: idea, zdjęcia, rysunek układu torowego i urządzeń nastawni wykonawczej, adjustacja i opracowanie tekstu (w tym jakieś małe dodatki).
Paweł Piotr: poprawki układu torowego (np. dodanie oznaczeń urządzeń srk), poprawki rysunków (i dodatkowe rysunki), opisy (techniczne, urządzeń blokowych, czynności), rekonstrukcja urządzeń blokowych.
I Sterowanie ruchem kolejowym – słowo wstępne
Okręgi nastawcze i nastawnie
Z racji rodzaju urządzeń srk (ręczne i mechaniczne), nastawnie musiały być sytuowane jak najbliżej urządzeń, które obsługiwały (zwrotnice, wykolejnice, rygle, semafory i tarcze), zatem były one umieszczane przy głowicach rozjazdowych. Były to nastawnie wykonawcze, bowiem dyżurny ruchu, jako dysponujący ruchem na stacji, często miał swoje biuro w budynku stacyjnym, znajdującym się pośrodku stacji przy peronach - bowiem oprócz pracy związanej z dysponowaniem urządzeniami srk wykonywał jeszcze wiele innych czynności związanych z odprawą podróżnych, przesyłek i pociągów (jak choćby dawanie nakazów jazdy). Wobec tego stacja była podzielona na trzy okręgi nastawcze (rys. 1a):
1. Okręg nastawczy nastawni dysponującej (dyżurny ruchu), która znajdowała się w budynku stacyjnym pośrodku stacji.
2. Dwa okręgi nastawcze nastawni wykonawczych, zlokalizowanych w dwóch przeciwnych głowicach rozjazdowych.
Przy takim podziale stacji dyżurny ruchu wydawał tylko polecenia obsługi urządzeń srk nastawniom wykonawczym, które po otrzymaniu poleceń obsługiwały zwrotnice, wykolejnice, rygle, tarcze i semafory.
Taki podział na okręgi nastawcze wymagał dużej obsady osobowej dla wykonania wszystkich czynności związanych z ruchem pociągów i manewrów.
Na małych stacjach, gdzie budynek stacyjny znajdował się niedaleko jednej z głowic rozjazdowych stacji, była ona dzielona na dwa okręgi nastawcze (rys. 1b), obejmujące swoim zasięgiem głowice rozjazdowe. Dyżurny ruchu wydawał polecenia dla nastawni wykonawczej na drugim końcu stacji oraz sam obsługiwał urządzenia srk we własnym okręgu nastawczym.
II Urządzenia sterowania ruchem kolejowym
Urządzenia blokowe
Urządzenia blokowe (w tym aparat blokowy, rys. 2 i 3) stanowią zespół urządzeń elektromechanicznych służących do wzajemnego uzależnienia czynności obsługi urządzeń nastawczych jednej nastawni, kilku nastawni w obrębie jednej stacji lub nastawni na sąsiednich stacjach, jak też do uzależniania czynności obsługi urządzeń nastawczych od pociągu za pośrednictwem urządzeń oddziaływania pociągu, np. szyn izolowanych i przycisków szynowych. Urządzenia te mają zastosowanie w ręcznych kluczowych i mechanicznych scentralizowanych urządzenia sterowania ruchem kolejowym (srk).
W skład urządzeń blokowych wchodzą skrzynie blokowe z blokami prądu zmiennego i stałego oraz urządzenia dodatkowe, np. zastawki elektryczne
z włącznikami, powtarzacze blokowe i sygnałowe, zwalniacze kluczowe, induktor itp.
Urządzenia blokowe, które uzależniają czynności nastawcze pomiędzy nastawniami na jednej stacji nazywane są blokadą stacyjną, natomiast urządzenia blokowe uzależniające czynności nastawcze pomiędzy nastawniami sąsiednich stacji nazywane są blokadą liniową. Skrzynia blokowa jest montowana na podstawie blokowej nastawnicy mechanicznej (przy mechanicznych scentralizowanych urządzeniach srk) lub na stojącej skrzyni zależności P46 (a także HL35), albo na osobnej podstawie (przy ręcznych kluczowych urządzeniach srk). Skrzynia blokowa składa się ze szkieletu staliwnego, drewnianej ściany oraz obudowy blaszanej. Na wierzchu skrzyni blokowej umieszczone są klawisze blokowe, na przedniej ścianie obudowy umieszczone są okienka blokowe, a pod nimi tabliczki blokowe. Na drewnianej ścianie nad aparatem blokowym umieszcza się w miarę potrzeby powtarzacze blokowe, sygnałowe i inne urządzenia (np. włączniki sygnałów zastępczych).
Okienka blokowe umożliwiają obserwowanie stanu poszczególnych bloków. Pod okienkami blokowymi umieszcza się tabliczki blokowe (opisujące rodzaj bloku i nazwę semafora lub literowe oznaczenie przebiegu obsługiwanego przez blok, numer toru, na który jest realizowany przebieg oraz nazwę stacji, do której lub z której pociąg po obsłużeniu bloku ma odbyć jazdę). Pod blokami na dole skrzyni blokowej, na podstawie blokowej nastawnicy mogą być umieszczone zamki blokowe (w przypadku zastosowania na nastawni wiszącej skrzyni zależności typu Z).
Bloki mogą być sterowane prądem zmiennym lub stałym; w tej chwili interesują nas bloki na prąd zmienny. Służą one do zamykania drążków przebiegowych lub dźwigni sygnałowych. Zablokowanie bloku uzyskuje się przez naciśnięcie klawisza blokowego i pokręcenie korbą induktora (przy zastosowaniu przetwornicy blokowej wystarczy samo naciśnięcie klawisza blokowego i przytrzymanie go w tej pozycji przez 3-5 sek.). Odblokowanie bloku następuje wskutek przepływu przez jego elektromagnesy prądu, wytworzonego z innej nastawni. Bloki te są stosowane w blokadzie stacyjnej (bloki dania i otrzymania nakazu, bloki dania i otrzymania zgody) oraz w blokadzie liniowej (początkowe, końcowe i pozwolenia). Bloki te zazwyczaj pracują parami – gdy jeden z nich jest odblokowany, drugi, współpracujący z nim, jest zablokowany. Czasami stosuje się złożone układy blokowe. Dotyczy to bloków blokady stacyjnej, mianowicie:
1. Jeśli bloki posiadają zamki blokowe, wówczas każdy z nich pracuje w parze z odpowiednim blokiem na innej nastawni.
2. Jeśli na nastawnicy są drążki przebiegowe posiadające zestyki elektryczne, wówczas jeden blok dania nakazu lub zgody współpracuje z kilkoma blokami otrzymania nakazu lub zgody na sąsiedniej nastawni (przełożony drążek przebiegowy swymi zestykami kieruje prąd do odpowiedniego bloku otrzymania nakazu lub zgody).
W urządzenia blokady stacyjnej są bloki, które w stanie zablokowanym zamykają drążek przebiegowy w położeniu przełożonym. Są to bloki dania nakazu i dania zgody. Przełożony drążek przebiegowy zamyka klucze lub dźwignie nastawcze zwrotnicowe, wykolejnicowe i ryglowe. W razie usterki i niemożności odblokowania się takiego bloku nie mogłyby być wykonywane prace nastawcze, ze względu na uniemożliwienie rozwiązania drogi przebiegu zamkniętej tym blokiem. Dla uniknięcia takich sytuacji bloki te posiadają dodatkowe urządzenie, zwane zwalniaczem ręcznym. Zwalniacz ten jest plombowany i umieszczany obok okienka blokowego, w przedniej pokrywie aparatu blokowego. Jego użycie wymaga zerwania plomby, a ta czynność musi zostać odnotowana w książce E1758 (książka kontroli urządzeń srk) wraz z podaniem przyczyny użycia zwalniacza oraz należy powiadomić montera dyżurnego o tym fakcie z odnotowaniem godziny powiadomienia montera.
Bloki zamykające w położeniu zablokowanym drążek przebiegowy, który w tym stanie nie zamyka zwrotnic, wykolejnic i rygli nie mają zwalniaczy ręcznych.
Blokada stacyjna.
Na nastawni dysponującej (rys. 2) znajdują się bloki dania nakazu (Dn) i bloki otrzymania zgody (oz):
Na nastawni wykonawczej (rys. 3) znajdują się bloki otrzymania nakazu (On) i bloki dania zgody (dz):
Przy pomocy bloków dania nakazu Dn (i współpracujących z nimi bloków otrzymania nakazu On na nastawni wykonawczej) dyżurny ruchu wydaje polecenia dla nastawni wykonawczej wykonania określonych czynności związanych z realizacją określonego przebiegu pociągowego. Z kolei nastawnia wykonawcza przy pomocy bloków dania zgody dz (i współpracujących z nimi bloków otrzymania zgody oz na nastawni dysponującej) daje zgodę na realizację określonych przebiegów pociągowych przez nastawnię dysponującą.
W blokadzie stacyjnej bloki pracują w następujących parach:
1. Blok dania nakazu w nastawni dysponującej (Dn) – blok (lub bloki) otrzymania nakazu w nastawni wykonawczej (On);
2. Blok dania zgody w nastawni wykonawczej (dz) – blok (lub bloki) otrzymania zgody w nastawni dysponującej (oz).
W położeniu zasadniczym, gdy nie odbywa się żaden przebieg pociągowy, wszystkie bloki blokady stacyjnej mają w okienkach czerwoną tarczkę. Obsłużenie któregoś z bloków powoduje ukazanie się w okienku białej tarczki, co oznacza, że jest przygotowywany lub realizowany określony przebieg pociągowy (biała tarczka pojawia się w okienkach współpracujących ze sobą bloków we wszystkich nastawniach biorących udział w tym przebiegu), równocześnie zaś uniemożliwia obsłużenie innych bloków, dotyczących przebiegów sprzecznych z aktualnie realizowanym a tym samym obsługę pozostałych urządzeń (drążki lub klucze przebiegowe, dźwignie sygnałowe – bezpośrednio oraz zwrotnic, wykolejnic i rygli – pośrednio poprzez zamknięcie ich już zamkniętym drążkiem lub kluczem przebiegowym).
III Opis stacji Komańcza
Komańcza to turystyczna miejscowość leżąca w Bieszczadach (na granicy z Beskidami). Kolej doprowadzono tutaj w 1872 roku; w okresie największej świetności linia była dwutorowa (obecnie jest jednotorowa). Stacja Komańcza leży na 35 km linii nr 107 Nowy Zagórz-Łupków, pomiędzy Szczawnem-Kulasznem a Nowym Łupkowem, i do dziś posiada sygnalizację kształtową (oprócz tarcz ostrzegawczych semaforów wjazdowych, które zostały wymienione na świetlne tarcze ostrzegawcze).
Głowica północna („lewa”, od strony Szczawnego)
Głowica południowa („prawa”, od strony Łupkowa).
Układ torowy stacji przedstawia rys. 4. Stacja posiada 3 tory przebiegowe (nr 1, nr 3 i nr 5) oraz 2 tory boczne (nr 2 i nr 4).
Tor nr 1 jest torem głównym zasadniczym dla ruchu wszystkich pociągów w obydwu kierunkach.
Tor nr 3 jest torem głównym dodatkowym dla ruchu wszystkich pociągów (osobowych i towarowych) w kierunku Łupków-Szczawne.
Tor nr 5 jest torem głównym dodatkowym dla ruchu pociągów towarowych w kierunku Szczawne-Łupków.
Tor nr 2 jest torem ładunkowym (pomiędzy peronem stacyjnym a wykolejnicą Wk11 oraz pomiędzy rampą i kozłem oporowym toru nr 4 znajdują się place ładunkowe).
Stacja jest wyposażona w ręczne kluczowe urządzenia srk w odniesieniu do zwrotnic i wykolejnic oraz w mechaniczne scentralizowane urządzenia srk w odniesieniu do semaforów. Posiada sygnalizację kształtową, a kształtowe semafory wjazdowe posiadają świetlne tarcze ostrzegawcze.
Stacja jest podzielona na dwa okręgi nastawcze: okręg nastawczy rejonu nastawni dysponującej Km, obsługującej prawą głowicę stacji, oraz rejon nastawni wykonawczej Km1, obsługującą lewą głowicę stronę stacji.
Na nastawni dysponującej Km znajduje się aparat blokowy umieszczony na stojącej skrzyni zależności typu P46 (lub HL35) wraz z ławą dźwigni sygnałowych, na nastawni wykonawczej Km1 znajduje się aparat blokowy umieszczony na osobnej podstawie, wisząca skrzynia zależności typu Z oraz ława dźwigni sygnałowych.
Stacja nie posiada elektromechanicznej blokady liniowej pomiędzy przyległymi szlakami do Łupkowa i Szczawnego i ruch na tych szlakach jest prowadzony na podstawie telefonicznego zapowiadania pociągów.
Stacja prowadzi czynności ekspedycyjne związane z ruchem osobowym (tory nr 1 i nr 3) oraz czynności ładunkowe towarowe (tory nr 2 i nr 4).
Ruch pociągów odbywa się na podstawie wskazań semaforów, natomiast ruch manewrowy odbywa się na podstawie sygnałów manewrowych ręcznych podawanych z nastawni lub bezpośrednio z terenu.
Stacja wyposażona jest w urządzenia ręczne kluczowe srk w odniesieniu do zwrotnic i wykolejnic oraz w urządzenia mechaniczne scentralizowane srk w odniesieniu do semaforów.
Zwrotnice nr 1 i 3 oraz 11 i 13 są zamykane w obydwu położeniach zamkami ryglowymi, natomiast zwrotnice nr 2 i 12 są zamykane w jednym położeniu (dla jazdy na wprost) podwójnym zamkiem ryglowym sprzężonym z zamkami wykolejnic odpowiednio Wk1 i Wk11. Ponieważ zwrotnice nr 1, 2 i 3 oraz 11, 12 i 13 są zwrotnicami uzależnionymi w przebiegach, to posiadają zaczernione symbole zwrotnic. Zwrotnica nr 101, nie uzależniona w przebiegach, ma symbol kreskowany.
IV Przejazd pociągu towarowego ze Szczawnego do Łupkowa- przykładowy opis czynności
Przedstawione na rysunkach urządzenia srk zostały zrekonstruowane do stanu, w jakim były one używane, gdy stacja pełniła swoje czynności w pełnym zakresie w czasach normalnej eksploatacji przy czynnych obydwu nastawniach. W chwili obecnej nastawnia Km przy południowej („prawej”) głowicy stacji jest nieczynna (jest to informacja od dyżurnego ruchu).
Pokażemy teraz opis czynności wykonywanych przez nastawnię dysponującą Km (dyżurny ruchu) oraz nastawnię wykonawczą Km1 (nastawniczy) przy przebiegu wjazdu pociągu towarowego z kierunku Szczawne do stacji Komańcza na tor nr 5.
Ponieważ na stacji nie ma żadnego ruchu, to urządzenia srk znajdują się w stanie zasadniczym wskazanym w regulaminie technicznym stacji (RTS), a więc w okręgu nastawczym rejonu nastawni wykonawczej Km1:
1. zwrotnica nr jest ustawiona w kierunku toru nr 1;
2. zwrotnica nr 2 jest ustawiona w kierunku toru nr 1 (wykolejnica Wk1 sprzężona ze zwrotnicą nr 2 jest nałożona na tor);
3. zwrotnica nr 3 jest ustawiona w kierunku toru nr 3,
a w okręgu nastawczym rejonu nastawni dysponującej Km:
1. zwrotnica nr 11 jest ustawiona w kierunku toru nr 3;
2. zwrotnica nr 12 jest ustawiona w kierunku toru nr 1 (sprzężona z nią wykolejnica Wk11 jest nałożona na tor);
3. zwrotnica nr 13 jest ustawiona w kierunku toru nr 1.
Po telefonicznym uzgodnieniu nastawni dysponującej Km z dyżurnym ruchu stacji Szczawne o jeździe pociągu towarowego ze stacji Szczawne do stacji Komańcza, dyżurny ruchu stacji Komańcza sprawdza właściwe ustawienie zwrotnic i wykolejnic dla przebiegu a2/5 (wjazd spod semafora A1/2 na tor nr 5) a następnie przekłada drążek przebiegowy na skrzyni zależności P46 (HL35) do położenia a2/5 – czynność ta zamyka w skrzyni zależności wszystkie klucze zwrotnicowe i wykolejnicowe przebiegów sprzecznych oraz drążki przebiegowe innych sprzecznych przebiegów.
Następnie blokuje u siebie blok dania nakazu Dn A1lA2, czym zamyka przełożony u siebie drążek przebiegowy a1/2 (Rys. 5.):
W trakcie blokowania, na nastawni wykonawczej Km1 odblokowuje się blok otrzymania nakazu OnA2 (Rys. 6.):
Nastawniczy nastawni wykonawczej Km1 wyjmuje ze skrzyni kluczowej klucze zwrotnicowe oznaczone 1+ i 3+, idzie do zwrotnicy nr 1, wkłada do zamka zwrotnicowego zwrotnicy nr 1 klucz 1+, przekręca w zamku, przekłada zwrotnicę i wyjmuje z drugiego zamka klucz 1-, następnie idzie na zwrotnicę nr 3, wkłada do zamka klucz 3+, przekręca go, przekłada zwrotnicę i wyjmuje z drugiego zamka klucz 3-, po czym wraca na nastawnię i wkłada do skrzyni kluczowej klucze 1- i 3- przekręcając je. Następnie przekręca i wyjmuje klucz blokowy A2 i wkłada do skrzyni blokowej przekręcając go. Ta czynność zamyka w skrzyni kluczowej klucze przebiegów sprzecznych i uwalnia klucz sygnałowy A2 do dźwigni semafora wjazdowego A1/2. Klucz ten po przekręceniu i wyjęciu ze skrzyni zależności nastawniczy wkłada do zamka dźwigni sygnałowej A2 i przekłada ją, nastawiając tym samym sygnał wjazdowy Sr3 na semaforze wjazdowym A1/2.
Po wjeździe pociągu i minięciu przez jego koniec sygnałowego i przebiegowego miejsca końca pociągu nastawniczy po stwierdzeniu, że pociąg wjechał z sygnałami końca pociągu przekłada dźwignię semafora wjazdowego na „stój”, wyjmuje klucz dźwigni sygnałowej i wkłada go do skrzyni kluczowej, przekręcając, co zwalnia klucz blokowy A2, który po przekręceniu wyjmuje i wkłada do zamka bloku On A2, przekręca i blokując ten blok zwraca nakaz. Urządzenia srk wracają do początkowego stanu.
W celu wyjazdu tego pociągu do Łupkowa zwrotniczy lub dyżurny ruchu nastawni dysponującej. Km przekłada odpowiednie zwrotnice w swoim okręgu nastawczym (zwrotnice 11 i 13), umieszczając w skrzyni zależności odpowiednie klucze, następnie przekręca i wyjmuje ze skrzyni zależności klucz sygnałowy E2, wkłada go do zamka dźwigni sygnałowej E2 i stawia semafor wyjazdowy E2 na „wolną drogę” – sygnał Sr3 – oczywiście po telefonicznym uzgodnieniu wolnej drogi dla tego pociągi ze stacji Komańcza do stacji Łupków.
Posłowie
Obecny wygląd aparatu blokowego znajdującego się w nastawni Km1 przy północnej głowicy stacji odbiega od tego pokazanego na rys. 4 (a jak wygląda aparat blokowy w nastawni przy południowej głowicy stacji - nie wiemy). Jak już to zostało powyżej napisane, wygląd aparatów blokowych jest rekonstrukcją. Jest to jednakże zupełnie nieistotne, ponieważ zasadniczym celem tego wykładu jest przybliżenie Forumowiczom sposobu funkcjonowania mechanicznych i ręcznych urządzeń srk oraz obsługi ruchu na stacji posiadającej tego typu urządzenia.
Dziękuję p. Pawłowi Piotrowi za pomoc i za materiały otrzymane w prywatnej korespondencji, bez których powstanie niniejszego wykładu byłoby niemożliwe.
Kylogram: idea, zdjęcia, rysunek układu torowego i urządzeń nastawni wykonawczej, adjustacja i opracowanie tekstu (w tym jakieś małe dodatki).
Paweł Piotr: poprawki układu torowego (np. dodanie oznaczeń urządzeń srk), poprawki rysunków (i dodatkowe rysunki), opisy (techniczne, urządzeń blokowych, czynności), rekonstrukcja urządzeń blokowych.
I Sterowanie ruchem kolejowym – słowo wstępne
Okręgi nastawcze i nastawnie
Z racji rodzaju urządzeń srk (ręczne i mechaniczne), nastawnie musiały być sytuowane jak najbliżej urządzeń, które obsługiwały (zwrotnice, wykolejnice, rygle, semafory i tarcze), zatem były one umieszczane przy głowicach rozjazdowych. Były to nastawnie wykonawcze, bowiem dyżurny ruchu, jako dysponujący ruchem na stacji, często miał swoje biuro w budynku stacyjnym, znajdującym się pośrodku stacji przy peronach - bowiem oprócz pracy związanej z dysponowaniem urządzeniami srk wykonywał jeszcze wiele innych czynności związanych z odprawą podróżnych, przesyłek i pociągów (jak choćby dawanie nakazów jazdy). Wobec tego stacja była podzielona na trzy okręgi nastawcze (rys. 1a):
1. Okręg nastawczy nastawni dysponującej (dyżurny ruchu), która znajdowała się w budynku stacyjnym pośrodku stacji.
2. Dwa okręgi nastawcze nastawni wykonawczych, zlokalizowanych w dwóch przeciwnych głowicach rozjazdowych.
Przy takim podziale stacji dyżurny ruchu wydawał tylko polecenia obsługi urządzeń srk nastawniom wykonawczym, które po otrzymaniu poleceń obsługiwały zwrotnice, wykolejnice, rygle, tarcze i semafory.
Taki podział na okręgi nastawcze wymagał dużej obsady osobowej dla wykonania wszystkich czynności związanych z ruchem pociągów i manewrów.
Na małych stacjach, gdzie budynek stacyjny znajdował się niedaleko jednej z głowic rozjazdowych stacji, była ona dzielona na dwa okręgi nastawcze (rys. 1b), obejmujące swoim zasięgiem głowice rozjazdowe. Dyżurny ruchu wydawał polecenia dla nastawni wykonawczej na drugim końcu stacji oraz sam obsługiwał urządzenia srk we własnym okręgu nastawczym.
II Urządzenia sterowania ruchem kolejowym
Urządzenia blokowe
Urządzenia blokowe (w tym aparat blokowy, rys. 2 i 3) stanowią zespół urządzeń elektromechanicznych służących do wzajemnego uzależnienia czynności obsługi urządzeń nastawczych jednej nastawni, kilku nastawni w obrębie jednej stacji lub nastawni na sąsiednich stacjach, jak też do uzależniania czynności obsługi urządzeń nastawczych od pociągu za pośrednictwem urządzeń oddziaływania pociągu, np. szyn izolowanych i przycisków szynowych. Urządzenia te mają zastosowanie w ręcznych kluczowych i mechanicznych scentralizowanych urządzenia sterowania ruchem kolejowym (srk).
W skład urządzeń blokowych wchodzą skrzynie blokowe z blokami prądu zmiennego i stałego oraz urządzenia dodatkowe, np. zastawki elektryczne
z włącznikami, powtarzacze blokowe i sygnałowe, zwalniacze kluczowe, induktor itp.
Urządzenia blokowe, które uzależniają czynności nastawcze pomiędzy nastawniami na jednej stacji nazywane są blokadą stacyjną, natomiast urządzenia blokowe uzależniające czynności nastawcze pomiędzy nastawniami sąsiednich stacji nazywane są blokadą liniową. Skrzynia blokowa jest montowana na podstawie blokowej nastawnicy mechanicznej (przy mechanicznych scentralizowanych urządzeniach srk) lub na stojącej skrzyni zależności P46 (a także HL35), albo na osobnej podstawie (przy ręcznych kluczowych urządzeniach srk). Skrzynia blokowa składa się ze szkieletu staliwnego, drewnianej ściany oraz obudowy blaszanej. Na wierzchu skrzyni blokowej umieszczone są klawisze blokowe, na przedniej ścianie obudowy umieszczone są okienka blokowe, a pod nimi tabliczki blokowe. Na drewnianej ścianie nad aparatem blokowym umieszcza się w miarę potrzeby powtarzacze blokowe, sygnałowe i inne urządzenia (np. włączniki sygnałów zastępczych).
Okienka blokowe umożliwiają obserwowanie stanu poszczególnych bloków. Pod okienkami blokowymi umieszcza się tabliczki blokowe (opisujące rodzaj bloku i nazwę semafora lub literowe oznaczenie przebiegu obsługiwanego przez blok, numer toru, na który jest realizowany przebieg oraz nazwę stacji, do której lub z której pociąg po obsłużeniu bloku ma odbyć jazdę). Pod blokami na dole skrzyni blokowej, na podstawie blokowej nastawnicy mogą być umieszczone zamki blokowe (w przypadku zastosowania na nastawni wiszącej skrzyni zależności typu Z).
Bloki mogą być sterowane prądem zmiennym lub stałym; w tej chwili interesują nas bloki na prąd zmienny. Służą one do zamykania drążków przebiegowych lub dźwigni sygnałowych. Zablokowanie bloku uzyskuje się przez naciśnięcie klawisza blokowego i pokręcenie korbą induktora (przy zastosowaniu przetwornicy blokowej wystarczy samo naciśnięcie klawisza blokowego i przytrzymanie go w tej pozycji przez 3-5 sek.). Odblokowanie bloku następuje wskutek przepływu przez jego elektromagnesy prądu, wytworzonego z innej nastawni. Bloki te są stosowane w blokadzie stacyjnej (bloki dania i otrzymania nakazu, bloki dania i otrzymania zgody) oraz w blokadzie liniowej (początkowe, końcowe i pozwolenia). Bloki te zazwyczaj pracują parami – gdy jeden z nich jest odblokowany, drugi, współpracujący z nim, jest zablokowany. Czasami stosuje się złożone układy blokowe. Dotyczy to bloków blokady stacyjnej, mianowicie:
1. Jeśli bloki posiadają zamki blokowe, wówczas każdy z nich pracuje w parze z odpowiednim blokiem na innej nastawni.
2. Jeśli na nastawnicy są drążki przebiegowe posiadające zestyki elektryczne, wówczas jeden blok dania nakazu lub zgody współpracuje z kilkoma blokami otrzymania nakazu lub zgody na sąsiedniej nastawni (przełożony drążek przebiegowy swymi zestykami kieruje prąd do odpowiedniego bloku otrzymania nakazu lub zgody).
W urządzenia blokady stacyjnej są bloki, które w stanie zablokowanym zamykają drążek przebiegowy w położeniu przełożonym. Są to bloki dania nakazu i dania zgody. Przełożony drążek przebiegowy zamyka klucze lub dźwignie nastawcze zwrotnicowe, wykolejnicowe i ryglowe. W razie usterki i niemożności odblokowania się takiego bloku nie mogłyby być wykonywane prace nastawcze, ze względu na uniemożliwienie rozwiązania drogi przebiegu zamkniętej tym blokiem. Dla uniknięcia takich sytuacji bloki te posiadają dodatkowe urządzenie, zwane zwalniaczem ręcznym. Zwalniacz ten jest plombowany i umieszczany obok okienka blokowego, w przedniej pokrywie aparatu blokowego. Jego użycie wymaga zerwania plomby, a ta czynność musi zostać odnotowana w książce E1758 (książka kontroli urządzeń srk) wraz z podaniem przyczyny użycia zwalniacza oraz należy powiadomić montera dyżurnego o tym fakcie z odnotowaniem godziny powiadomienia montera.
Bloki zamykające w położeniu zablokowanym drążek przebiegowy, który w tym stanie nie zamyka zwrotnic, wykolejnic i rygli nie mają zwalniaczy ręcznych.
Blokada stacyjna.
Na nastawni dysponującej (rys. 2) znajdują się bloki dania nakazu (Dn) i bloki otrzymania zgody (oz):
Na nastawni wykonawczej (rys. 3) znajdują się bloki otrzymania nakazu (On) i bloki dania zgody (dz):
Przy pomocy bloków dania nakazu Dn (i współpracujących z nimi bloków otrzymania nakazu On na nastawni wykonawczej) dyżurny ruchu wydaje polecenia dla nastawni wykonawczej wykonania określonych czynności związanych z realizacją określonego przebiegu pociągowego. Z kolei nastawnia wykonawcza przy pomocy bloków dania zgody dz (i współpracujących z nimi bloków otrzymania zgody oz na nastawni dysponującej) daje zgodę na realizację określonych przebiegów pociągowych przez nastawnię dysponującą.
W blokadzie stacyjnej bloki pracują w następujących parach:
1. Blok dania nakazu w nastawni dysponującej (Dn) – blok (lub bloki) otrzymania nakazu w nastawni wykonawczej (On);
2. Blok dania zgody w nastawni wykonawczej (dz) – blok (lub bloki) otrzymania zgody w nastawni dysponującej (oz).
W położeniu zasadniczym, gdy nie odbywa się żaden przebieg pociągowy, wszystkie bloki blokady stacyjnej mają w okienkach czerwoną tarczkę. Obsłużenie któregoś z bloków powoduje ukazanie się w okienku białej tarczki, co oznacza, że jest przygotowywany lub realizowany określony przebieg pociągowy (biała tarczka pojawia się w okienkach współpracujących ze sobą bloków we wszystkich nastawniach biorących udział w tym przebiegu), równocześnie zaś uniemożliwia obsłużenie innych bloków, dotyczących przebiegów sprzecznych z aktualnie realizowanym a tym samym obsługę pozostałych urządzeń (drążki lub klucze przebiegowe, dźwignie sygnałowe – bezpośrednio oraz zwrotnic, wykolejnic i rygli – pośrednio poprzez zamknięcie ich już zamkniętym drążkiem lub kluczem przebiegowym).
III Opis stacji Komańcza
Komańcza to turystyczna miejscowość leżąca w Bieszczadach (na granicy z Beskidami). Kolej doprowadzono tutaj w 1872 roku; w okresie największej świetności linia była dwutorowa (obecnie jest jednotorowa). Stacja Komańcza leży na 35 km linii nr 107 Nowy Zagórz-Łupków, pomiędzy Szczawnem-Kulasznem a Nowym Łupkowem, i do dziś posiada sygnalizację kształtową (oprócz tarcz ostrzegawczych semaforów wjazdowych, które zostały wymienione na świetlne tarcze ostrzegawcze).
Głowica północna („lewa”, od strony Szczawnego)
Głowica południowa („prawa”, od strony Łupkowa).
Układ torowy stacji przedstawia rys. 4. Stacja posiada 3 tory przebiegowe (nr 1, nr 3 i nr 5) oraz 2 tory boczne (nr 2 i nr 4).
Tor nr 1 jest torem głównym zasadniczym dla ruchu wszystkich pociągów w obydwu kierunkach.
Tor nr 3 jest torem głównym dodatkowym dla ruchu wszystkich pociągów (osobowych i towarowych) w kierunku Łupków-Szczawne.
Tor nr 5 jest torem głównym dodatkowym dla ruchu pociągów towarowych w kierunku Szczawne-Łupków.
Tor nr 2 jest torem ładunkowym (pomiędzy peronem stacyjnym a wykolejnicą Wk11 oraz pomiędzy rampą i kozłem oporowym toru nr 4 znajdują się place ładunkowe).
Stacja jest wyposażona w ręczne kluczowe urządzenia srk w odniesieniu do zwrotnic i wykolejnic oraz w mechaniczne scentralizowane urządzenia srk w odniesieniu do semaforów. Posiada sygnalizację kształtową, a kształtowe semafory wjazdowe posiadają świetlne tarcze ostrzegawcze.
Stacja jest podzielona na dwa okręgi nastawcze: okręg nastawczy rejonu nastawni dysponującej Km, obsługującej prawą głowicę stacji, oraz rejon nastawni wykonawczej Km1, obsługującą lewą głowicę stronę stacji.
Na nastawni dysponującej Km znajduje się aparat blokowy umieszczony na stojącej skrzyni zależności typu P46 (lub HL35) wraz z ławą dźwigni sygnałowych, na nastawni wykonawczej Km1 znajduje się aparat blokowy umieszczony na osobnej podstawie, wisząca skrzynia zależności typu Z oraz ława dźwigni sygnałowych.
Stacja nie posiada elektromechanicznej blokady liniowej pomiędzy przyległymi szlakami do Łupkowa i Szczawnego i ruch na tych szlakach jest prowadzony na podstawie telefonicznego zapowiadania pociągów.
Stacja prowadzi czynności ekspedycyjne związane z ruchem osobowym (tory nr 1 i nr 3) oraz czynności ładunkowe towarowe (tory nr 2 i nr 4).
Ruch pociągów odbywa się na podstawie wskazań semaforów, natomiast ruch manewrowy odbywa się na podstawie sygnałów manewrowych ręcznych podawanych z nastawni lub bezpośrednio z terenu.
Stacja wyposażona jest w urządzenia ręczne kluczowe srk w odniesieniu do zwrotnic i wykolejnic oraz w urządzenia mechaniczne scentralizowane srk w odniesieniu do semaforów.
Zwrotnice nr 1 i 3 oraz 11 i 13 są zamykane w obydwu położeniach zamkami ryglowymi, natomiast zwrotnice nr 2 i 12 są zamykane w jednym położeniu (dla jazdy na wprost) podwójnym zamkiem ryglowym sprzężonym z zamkami wykolejnic odpowiednio Wk1 i Wk11. Ponieważ zwrotnice nr 1, 2 i 3 oraz 11, 12 i 13 są zwrotnicami uzależnionymi w przebiegach, to posiadają zaczernione symbole zwrotnic. Zwrotnica nr 101, nie uzależniona w przebiegach, ma symbol kreskowany.
IV Przejazd pociągu towarowego ze Szczawnego do Łupkowa- przykładowy opis czynności
Przedstawione na rysunkach urządzenia srk zostały zrekonstruowane do stanu, w jakim były one używane, gdy stacja pełniła swoje czynności w pełnym zakresie w czasach normalnej eksploatacji przy czynnych obydwu nastawniach. W chwili obecnej nastawnia Km przy południowej („prawej”) głowicy stacji jest nieczynna (jest to informacja od dyżurnego ruchu).
Pokażemy teraz opis czynności wykonywanych przez nastawnię dysponującą Km (dyżurny ruchu) oraz nastawnię wykonawczą Km1 (nastawniczy) przy przebiegu wjazdu pociągu towarowego z kierunku Szczawne do stacji Komańcza na tor nr 5.
Ponieważ na stacji nie ma żadnego ruchu, to urządzenia srk znajdują się w stanie zasadniczym wskazanym w regulaminie technicznym stacji (RTS), a więc w okręgu nastawczym rejonu nastawni wykonawczej Km1:
1. zwrotnica nr jest ustawiona w kierunku toru nr 1;
2. zwrotnica nr 2 jest ustawiona w kierunku toru nr 1 (wykolejnica Wk1 sprzężona ze zwrotnicą nr 2 jest nałożona na tor);
3. zwrotnica nr 3 jest ustawiona w kierunku toru nr 3,
a w okręgu nastawczym rejonu nastawni dysponującej Km:
1. zwrotnica nr 11 jest ustawiona w kierunku toru nr 3;
2. zwrotnica nr 12 jest ustawiona w kierunku toru nr 1 (sprzężona z nią wykolejnica Wk11 jest nałożona na tor);
3. zwrotnica nr 13 jest ustawiona w kierunku toru nr 1.
Po telefonicznym uzgodnieniu nastawni dysponującej Km z dyżurnym ruchu stacji Szczawne o jeździe pociągu towarowego ze stacji Szczawne do stacji Komańcza, dyżurny ruchu stacji Komańcza sprawdza właściwe ustawienie zwrotnic i wykolejnic dla przebiegu a2/5 (wjazd spod semafora A1/2 na tor nr 5) a następnie przekłada drążek przebiegowy na skrzyni zależności P46 (HL35) do położenia a2/5 – czynność ta zamyka w skrzyni zależności wszystkie klucze zwrotnicowe i wykolejnicowe przebiegów sprzecznych oraz drążki przebiegowe innych sprzecznych przebiegów.
Następnie blokuje u siebie blok dania nakazu Dn A1lA2, czym zamyka przełożony u siebie drążek przebiegowy a1/2 (Rys. 5.):
W trakcie blokowania, na nastawni wykonawczej Km1 odblokowuje się blok otrzymania nakazu OnA2 (Rys. 6.):
Nastawniczy nastawni wykonawczej Km1 wyjmuje ze skrzyni kluczowej klucze zwrotnicowe oznaczone 1+ i 3+, idzie do zwrotnicy nr 1, wkłada do zamka zwrotnicowego zwrotnicy nr 1 klucz 1+, przekręca w zamku, przekłada zwrotnicę i wyjmuje z drugiego zamka klucz 1-, następnie idzie na zwrotnicę nr 3, wkłada do zamka klucz 3+, przekręca go, przekłada zwrotnicę i wyjmuje z drugiego zamka klucz 3-, po czym wraca na nastawnię i wkłada do skrzyni kluczowej klucze 1- i 3- przekręcając je. Następnie przekręca i wyjmuje klucz blokowy A2 i wkłada do skrzyni blokowej przekręcając go. Ta czynność zamyka w skrzyni kluczowej klucze przebiegów sprzecznych i uwalnia klucz sygnałowy A2 do dźwigni semafora wjazdowego A1/2. Klucz ten po przekręceniu i wyjęciu ze skrzyni zależności nastawniczy wkłada do zamka dźwigni sygnałowej A2 i przekłada ją, nastawiając tym samym sygnał wjazdowy Sr3 na semaforze wjazdowym A1/2.
Po wjeździe pociągu i minięciu przez jego koniec sygnałowego i przebiegowego miejsca końca pociągu nastawniczy po stwierdzeniu, że pociąg wjechał z sygnałami końca pociągu przekłada dźwignię semafora wjazdowego na „stój”, wyjmuje klucz dźwigni sygnałowej i wkłada go do skrzyni kluczowej, przekręcając, co zwalnia klucz blokowy A2, który po przekręceniu wyjmuje i wkłada do zamka bloku On A2, przekręca i blokując ten blok zwraca nakaz. Urządzenia srk wracają do początkowego stanu.
W celu wyjazdu tego pociągu do Łupkowa zwrotniczy lub dyżurny ruchu nastawni dysponującej. Km przekłada odpowiednie zwrotnice w swoim okręgu nastawczym (zwrotnice 11 i 13), umieszczając w skrzyni zależności odpowiednie klucze, następnie przekręca i wyjmuje ze skrzyni zależności klucz sygnałowy E2, wkłada go do zamka dźwigni sygnałowej E2 i stawia semafor wyjazdowy E2 na „wolną drogę” – sygnał Sr3 – oczywiście po telefonicznym uzgodnieniu wolnej drogi dla tego pociągi ze stacji Komańcza do stacji Łupków.
Posłowie
Obecny wygląd aparatu blokowego znajdującego się w nastawni Km1 przy północnej głowicy stacji odbiega od tego pokazanego na rys. 4 (a jak wygląda aparat blokowy w nastawni przy południowej głowicy stacji - nie wiemy). Jak już to zostało powyżej napisane, wygląd aparatów blokowych jest rekonstrukcją. Jest to jednakże zupełnie nieistotne, ponieważ zasadniczym celem tego wykładu jest przybliżenie Forumowiczom sposobu funkcjonowania mechanicznych i ręcznych urządzeń srk oraz obsługi ruchu na stacji posiadającej tego typu urządzenia.
Dziękuję p. Pawłowi Piotrowi za pomoc i za materiały otrzymane w prywatnej korespondencji, bez których powstanie niniejszego wykładu byłoby niemożliwe.